Kształtowanie się mowy dziecka to nie tylko nabywanie umiejętności artykułowania poszczególnych głosek, o czym pisałam w poprzednim poście, ale także stopniowy rozwój leksykalny, fleksyjny i rozwój składni.
W rozwoju leksyki (słownictwo czynne) wyróżnia się trzy fazy (dane za M. Zarębiną).
 |
| Wspólne oglądanie z dzieckiem książeczek to jeden ze sposobów poszerzania biernego i czynnego słownika dziecka. |
Druga faza to 2-3 rok życia. Dziecko posługuje się większą ilością rzeczowników i czasowników niż w I fazie. Dochodzi do ograniczenia wyrazów ekspresywnych na korzyść nazw własnych. Liczniej pojawiają się wyrazy szeregujące - liczebniki oraz sygnalne - przyimki, spójniki i partykuły. Trzyletnie dziecko powinno posiadać w swoim słowniku czynnym już około 1000 słów.
Trzecia faza trwa od 3 roku życia. Jest to czas rozbudowy i stabilizacji wszystkich części mowy. Dziecko 4-5-letnie powinno posługiwać się 2000 słów.
Rozwój fleksji (dane za M. Zarębiną).
Przełom 1 i 2 roku życia jest stanem bezfleksyjnym. Przed 18 miesiącem życia dziecko rozróżnia tylko liczbę pojedynczą. Może w tym okresie pojawić się triada fleksyjna - mianownik, biernik, wołacz. Rzeczowników w narzędniku dziecko może zacząć używać w 17 miesiącu życia, a w celowniku w 19 miesiącu życia, ale jest to mechaniczne powtarzanie po dorosłym.
W przypadku rodzaju gramatycznego rzeczownika najłatwiej przez dziecko jest przyswajalny rodzaj żeński (19 miesiąc życia). Wszystkie rzeczowniki zakończone na -a traktuje jak rodzaju żeńskiego, a zakończone na spółgłoskę jak rodzaju męskiego. Rodzaj męski jest przez dziecko przyswajalny w 20 miesiącu życia, a rodzaj nijaki w 23 miesiącu życia. Mieszanie rodzaju męskiego z żeńskim zachodzi przez cały 2 rok życia i na początku 3 roku życia.
W przypadku czasownika również do 18 miesiąca życia jest to okres bezfleksyjny. Pierwsze opozycje fleksyjne:
Rozwój składni (dane za M. Przetacznikową).
Początkowo, od 1 do 1,3 roku życia, wypowiedzenia dziecka są jednowyrazowe. Między 1,3 a 1.6 rokiem życia pojawia się wypowiedzenie dwuwyrazowe. Znamionuje to rozwój prawdziwej składni - rozczłonowanej. Wypowiedzenia dwuwyrazowe zostają powoli przekształcane w równoważniki zdań i zdania pojedyncze (1,6 - 2,0 rok życia). Pojawia się dopełnienie bliższe (przeważnie do 2 lat) i dalsze (celownikowe, narzędnikowe). Pod koniec 2 roku życia struktury zdania pojedynczego i rozwiniętego już są - okolicznik (miejsca - 1,9 rok życia; czasu - 2,0 rok życia; celu, sposobu, miary - 3 rok życia); przydawka (koniec 2 roku życia - początek 3 roku życia).
Około 2 roku życia pojawiają się zdania złożone. Najpierw złożone współrzędnie łączne bezspójnikowe i spójnikowe. W ciągu 3 roku życia pojawiają się zdania współrzędnie złożone przeciwstawne, a w 4 roku życia - rozłączne.
Od 3 roku życia pojawiają się także pierwsze zdania podrzędnie złożone dopełnieniowe, przydawkowe, podmiotowe oraz okolicznikowe - przyczynowe, czasowe, miejscowe, celowe, warunkowe. Pierwszym spójnikiem, który pojawia się w zdaniu podrzędnie złożonym przyczynowym jest bo. Pozostałe rodzaje zdań podrzędnie złożonych pojawiają się w mowie dziecka później - orzecznikowe (5 rok życia), okolicznikowe skutku i stopnia (4 rok życia), sposobu (5 rok życia), przyzwolenia (6 rok życia).
Każde półroczne opóźnienie w rozwoju mowy dziecka w stosunku do normy powinno wzbudzić czujność rodzica i skłonić do wizyty u specjalisty.
Literatura:
W mojej pracy często spotykam się z pytaniami rodziców, czy u ich dziecka prawidłowo rozwija się mowa, czy przypadkiem nie mówi za mało. Opóźniony rozwój mowy niestety jest obecnie dość częstym zjawiskiem - wielu trzylatków komunikuje się z otoczeniem tylko pojedynczymi wyrazami, których nie ma w swoim słowniku za wiele. Z tego powodu, opierając się o literaturę fachową, przedstawiam prawidłowe etapy nabywania mowy przez dziecko z krótką ich charakterystyką.
Pierwszy etap kształtowania się mowy to okres przygotowawczy.
Obejmuje od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. W tym okresie wykształcają się narządy mowne (nadawcze i odbiorcze) oraz rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Organy nadawcze organizują informację (obszary myślowe), produkują substancję (ośrodki i drogi nerwowe, nasada, krtań, płuca) i kontrolują ją (słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i czuciowe). Organy odbiorcze to słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i wzrokowe, obszary myślowe.
Drugi etap kształtowania się mowy to okres melodii, który przypada mniej więcej na 1 rok życia.
Po urodzeniu dziecko wydaje pierwszy krzyk spowodowany pierwszym oddechem. Następnie krzyk względnie płacz przemienia się z symptomu w apel z chwilą uświadomienia sobie przez dziecko, że za jego pomocą może na otoczeniu coś wymóc. W krzyku niemowlęcia występują elementy nieartykułowane, trudne do określenia, przejścia od jednego do drugiego są nieuchwytne. Niektóre dźwięki zbliżone są do takich samogłosek jak a, o, u. W pierwszym miesiącu życia dziecka słychać również ciche pomrukiwania, różnego rodzaju sapania, kwilenie, mlaśnięcia i inne trudne do nazwania dźwięki.
W 2 - 3 lub 4 miesiącu życia niemowlę zaczyna głużyć, tzn. wytwarzać dźwięki, oczywiście przypadkowo, najczęściej gardłowe, tylnojęzykowe, pojedyncze lub w połączeniu z samogłoskami. Głużenie pojawia się samorzutnie. Dziecko w dobrym nastroju, wyzwala całą swą energię. Ruchy całego ciała, a zwłaszcza nóg i rąk oraz organów mownych, są tego wyrazem. Jest ono odruchem bezwarunkowym oraz formą ćwiczeń usprawniających aparat artykulacyjny dziecka. Słuch i związane z nim naśladownictwo dźwięków nie są warunkiem głużenia, gdyż głużą również dzieci niesłyszące. Głużenie dzieci niesłyszących od urodzenia jest zjawiskiem ciekawym, czasem bywa ono przyczyną niezauważenia braku słuchu. Około 18 miesiąca życia dzieci niesłyszące przestają głużyć.
W drugiej połowie 1 roku życia pojawia się gaworzenie. Gaworzenie jest świadomym powtarzaniem dźwięków, jest odruchem warunkowym i treningiem słuchowym. Są to zamierzone, świadomie powtarzane dźwięki. Dziecko dzięki nabywaniu takich cech jak, zaostrzenie spostrzegawczości, zwiększenie uwagi, bardziej pewnej pamięci, naśladuje teraz dźwięki, które wydało przypadkowo wskutek ustawicznego ruchu różnych narządów w tym mownych, oraz dźwięki, których brzmienie uchwyciło od otoczenia. Dziecko bawiąc się wytwarzaniem dźwięków wymawia prawie wszystkie samogłoski i wiele spółgłosek, najczęściej p, b, t, d, k, g, n, l, ł, r języczkowe, n tylnojęzykowe oraz dźwięki nienależące do systemu języka polskiego, jak mlaski, dźwięki wymawiane na wydechu. Samogłoski wymawiane są w różny sposób: krótko lub przeciągle, na wdechu lub na wydechu. Sylaby wypowiadane mechanicznie nie mają żadnego znaczenia. Gaworzące dziecko uczy się operowania swoim głosem, ćwiczy sprawność artykulacyjną oraz słuch fonemowy, zaczyna bowiem słyszeć i odróżniać poszczególne dźwięki mowy. Brak gaworzenia może nasuwać podejrzenie, że dziecko nie słyszy.
Około 7 – 8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę. Początkowo główną rolę odgrywa melodia, znaczenie wyrazu nie jest rozumiane. Na ton ostry dziecko reaguje płaczem, uśmiecha się zaś, gdy przemawia się do niego pieszczotliwie.
Około 9 miesiąca życia niemowlę zaczyna rozumieć, że inni ludzie są podmiotami intencjonalnymi, stopniowo postrzegają innych w kategoriach: „taki jak ja”, „podobny do mnie”. Rozwija się wtedy również zdolność wspólnego pola uwagi. W czwartym kwartale rozwija się rozumienie, które znacznie wyprzedza mowę samodzielną. Dziecko rozumie swoje imię oraz proste polecania związane z sytuacją. W następnych miesiącach rozumienie obejmuje coraz większy zakres wyrazów i dziecko rozumie znacznie więcej niż samo potrafi wypowiedzieć.
Pod koniec 1 roku życia dziecko zaczyna wymawiać pierwsze wyrazy.
W pierwszych wyrazach występuje przede wszystkim samogłoska a, ale pojawia się także u, i, a ze spółgłosek d, d’ (di), n, m, t, t’ (ti), b, ś, ć, dź, p. Są to wyrazy takie jak mama, tata, baba, papu, da, na, następnie dźidźi, śaśi, ćaća. W tym okresie dziecko potrafi już powtarzać za dorosłym proste wyrazy. Powtarzane wyrazy są imitacją, posłyszanych dźwięków, a nie świadomym ich używaniem, zjawisko to nazywamy echolalią. Pojawiają się również onomatopeje, czyli wyrażenia (wyrazy) dźwiękonaśladowcze. Początkowo każde słowo kojarzy się ściśle z konkretnym przedmiotem, np. wyraz lalka użyty dla oznaczenia jakiejś innej lalki, niż ta, którą dziecko dotychczas znało, może być niezrozumiany przez dziecko. Nowe zastosowanie danego wyrazu dla oznaczenia innego przedmiotu wymaga wytworzenia się pojęcia. Większość dzieci półtorarocznych potrafi już spełniać proste polecenia, a także można u nich zaobserwować początki mowy spontanicznej. Wyrazy zaczynają zastępować gesty, którymi dziecko posługiwało się dotychczas, wyrażając swoje życzenia. Wyrazy pełnią funkcję całej wypowiedzi. Dziecko zaczyna używać słów dla oznaczenia przedmiotów, które są nieobecne.
Przy końcu 2 roku życia dziecko próbuje wypowiadać swoje doznania. Z końcem tego okresu słownik dziecka zawiera kilkadziesiąt wyrazów, których większość stanowią rzeczowniki, używane w mianowniku i będące nazwami przedmiotów z najbliższego otoczenia dziecka. Wypowiadane wyrazy są bardzo zniekształcone pod względem brzmieniowym. Dziecko słyszy całe wyrazy i zdania, wypowiadane przez osoby z jego otoczenia, a nie poszczególne głoski, percypuje zespoły dźwięków jako pewne całości znaczeniowe. Nie mogąc zapamiętać całej postaci brzmieniowej wyrazu, dziecko odtwarza ogólny zarys, a czasem tylko jedną sylabę, zazwyczaj akcentowaną, którą najlepiej zapamiętało i którą powtarza. Kolejność sylab bywa przestawiana, a jeśli jest zachowana, to poszczególne głoski ulegają różnym modyfikacjom lub są zastępowane innymi. Nawet samogłoski nie są wymawiane prawidłowo, grupy spółgłoskowe są upraszczane i prawie wszystkie spółgłoski są palatalizowane (ulegają zmiękczaniu na skutek wzniesienia środkowej części języka ku podniebieniu twardemu). Dzieci mają wyraźne trudności w artykułowaniu spółgłosek niepalatalnych, tzn. bez wzniesienia środkowej części języka.
Czwarty etap kształtowania się mowy dziecka to okres zdania, który trwa od 2 do 3 roku życia.
W wieku 3-4 lat utrwalają się ostatecznie spółgłoski przedniojęzykowe zębowe s, z, c, dz. Zwykle pod koniec 4 roku życia zostaje opanowana spółgłoska przedniojęzykowo dziąsłowa r, a w czasie od 4 do 5 roku życia ustalają się sporadycznie wcześniej pojawiające się spółgłoski przedniojęzykowe dziąsłowe szczelinowe sz, ż oraz zwarto szczelinowe cz, dż.
Kształtowanie się mowy dziecka to także rozwój leksykalny, fleksyjny i rozwój składni - o tym już wkrótce.
Literatura:
