Charakterystyka etapów rozwoju mowy dziecka - leksyka, fleksja, składnia

Kształtowanie się mowy dziecka to nie tylko nabywanie umiejętności artykułowania poszczególnych głosek, o czym pisałam w poprzednim poście, ale także  stopniowy rozwój leksykalny, fleksyjny i rozwój składni. 

W rozwoju leksyki (słownictwo czynne) wyróżnia się trzy fazy (dane za M. Zarębiną). 

Wspólne oglądanie z dzieckiem książeczek
to jeden ze sposobów poszerzania
biernego i czynnego słownika dziecka.

Pierwsza faza trwa do końca 2 roku życia. Na początkowym etapie występują w słowniku dziecka wyrazy subiektywne, części mowy symbolizujące rzeczowniki i czasowniki - element pokazywania dźwiękami, wykrzyknienia, onomatopeje, które z czasem stają się konwencjonalne - rzeczowniki, czasowniki: bach - upadło, wykrzyknienia i onomatopeje: bee, bam. Dziecko używa także w tym okresie wyrazów symbolizujących - przymiotników, np: cacy - ładny oraz wskazujących - zaimki, np: tu, to, wyrazów szeregujących - liczebników, luźnych morfemów - przyimków i spójników. Do 18 miesiąca życia dziecko posługuje się tylko kilkoma słowami. Po 18 miesiącu następuje szybki przyrost - ok 30 słów. Jest to związane z rozwojem funkcji symbolicznych.

Druga faza to 2-3 rok życia. Dziecko posługuje się większą ilością rzeczowników i czasowników niż w I fazie. Dochodzi do ograniczenia wyrazów ekspresywnych na korzyść nazw własnych. Liczniej pojawiają się wyrazy szeregujące - liczebniki oraz sygnalne - przyimki, spójniki i partykuły. Trzyletnie dziecko powinno posiadać w swoim słowniku czynnym już około 1000 słów.

Trzecia faza trwa od 3 roku życia. Jest to czas rozbudowy i stabilizacji wszystkich części mowy. Dziecko 4-5-letnie powinno posługiwać się 2000 słów.

Rozwój fleksji (dane za M. Zarębiną).

Przełom 1 i 2 roku życia jest stanem bezfleksyjnym. Przed 18 miesiącem życia dziecko rozróżnia tylko liczbę pojedynczą. Może w tym okresie pojawić się triada fleksyjna - mianownik, biernik, wołacz. Rzeczowników w narzędniku dziecko może zacząć używać w 17 miesiącu życia, a w celowniku w 19 miesiącu życia, ale jest to mechaniczne powtarzanie po dorosłym. 

W przypadku rodzaju gramatycznego rzeczownika najłatwiej przez dziecko jest przyswajalny rodzaj żeński (19 miesiąc życia). Wszystkie rzeczowniki zakończone na -a traktuje jak rodzaju żeńskiego, a zakończone na spółgłoskę jak rodzaju męskiego. Rodzaj męski jest przez dziecko przyswajalny w 20 miesiącu życia, a rodzaj nijaki w 23 miesiącu życia. Mieszanie rodzaju męskiego z żeńskim zachodzi przez cały 2 rok życia i na początku 3 roku życia. 

W przypadku czasownika również do 18 miesiąca życia jest to okres bezfleksyjny. Pierwsze opozycje fleksyjne:

• tryb rozkazujący (od 1,0 roku życia) : tryb oznajmujący (1,3 rok życia),
• czas teraźniejszy : czas przeszły (początek III kwartału 2 roku życia),
• strona czynna : strona zwrotna (w ciągu III kwartału 2 roku życia),
• dystynkcja osób
• precyzowanie się znaczenia 3 osoby (17 miesiąc życia),
• rozróżnianie osoby 2 i 3 (18, 19 miesiąc życia),
• rozróżnianie osoby 2 i 1 (23 miesiąc życia),
•  opozycja liczb - pojedyncza : mnoga (koniec 2 rok życia),
• tryb przypuszczający (23 miesiąc życia),
• czas przyszły prosty (18 miesiąc życia), złożony (22 miesiąc życia),
• strona bierna (23 miesiąc życia),
• bezokolicznik (19, 20 miesiąc życia).

Rozwój składni (dane za M. Przetacznikową).

Początkowo, od 1 do 1,3 roku życia, wypowiedzenia dziecka są jednowyrazowe. Między 1,3 a 1.6 rokiem życia pojawia się wypowiedzenie dwuwyrazowe. Znamionuje to rozwój prawdziwej składni - rozczłonowanej. Wypowiedzenia dwuwyrazowe zostają powoli przekształcane w równoważniki zdań i zdania pojedyncze (1,6 - 2,0 rok życia). Pojawia się dopełnienie bliższe (przeważnie do 2 lat) i dalsze (celownikowe, narzędnikowe). Pod koniec 2 roku życia struktury zdania pojedynczego i rozwiniętego już są - okolicznik (miejsca - 1,9 rok życia; czasu - 2,0 rok życia; celu, sposobu, miary - 3 rok życia); przydawka (koniec 2 roku życia - początek 3 roku życia).  

Około 2 roku życia pojawiają się zdania złożone. Najpierw złożone współrzędnie łączne bezspójnikowe i spójnikowe. W ciągu 3 roku życia pojawiają się zdania współrzędnie złożone przeciwstawne, a w 4 roku życia - rozłączne.

Od 3 roku życia pojawiają się także pierwsze zdania podrzędnie złożone dopełnieniowe, przydawkowe, podmiotowe oraz okolicznikowe - przyczynowe, czasowe, miejscowe, celowe, warunkowe. Pierwszym spójnikiem, który pojawia się w zdaniu podrzędnie złożonym przyczynowym jest bo. Pozostałe rodzaje zdań podrzędnie złożonych pojawiają się w mowie dziecka później - orzecznikowe (5 rok życia), okolicznikowe skutku i stopnia (4 rok życia), sposobu (5 rok życia), przyzwolenia (6 rok życia).

Każde półroczne opóźnienie w rozwoju mowy dziecka w stosunku do normy powinno wzbudzić czujność rodzica i skłonić do wizyty u specjalisty.  

Literatura:

1. Kaczmarek L., (1977),  Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
2. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., (1985), Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa: WSiP
3. Styczek I., (1974), Logopedia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.  
4. Zarębina M. (1965), Kształtowanie się systemu językowego dziecka, Wrocław: Zakład Narodowy Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
5. Zdjęcia - https://pixabay.com/pl/