Charakterystyka etapów rozwoju mowy dziecka - artykulacja

W mojej pracy często spotykam się z pytaniami rodziców, czy u ich dziecka prawidłowo rozwija się mowa, czy przypadkiem nie mówi za mało. Opóźniony rozwój mowy niestety jest obecnie dość częstym zjawiskiem - wielu trzylatków komunikuje się z otoczeniem tylko pojedynczymi wyrazami, których nie ma w swoim słowniku za wiele. Z tego powodu, opierając się o literaturę fachową, przedstawiam prawidłowe etapy nabywania mowy przez dziecko z krótką ich charakterystyką.

Pierwszy etap kształtowania się mowy to okres przygotowawczy.

     Obejmuje od 3 do 9 miesiąca życia płodowego. W tym okresie wykształcają się narządy mowne (nadawcze i odbiorcze) oraz rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Organy nadawcze organizują informację (obszary myślowe), produkują substancję (ośrodki i drogi nerwowe, nasada, krtań, płuca) i kontrolują ją (słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i czuciowe). Organy odbiorcze to słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i wzrokowe, obszary myślowe.  

Drugi etap kształtowania się mowy to okres melodii, który przypada mniej więcej na 1 rok życia.

Po urodzeniu dziecko wydaje pierwszy krzyk spowodowany pierwszym oddechem. Następnie krzyk względnie płacz przemienia się z symptomu w apel z chwilą uświadomienia sobie przez dziecko, że za jego pomocą może na otoczeniu coś wymóc. W krzyku niemowlęcia występują elementy nieartykułowane, trudne do określenia, przejścia od jednego do drugiego są nieuchwytne. Niektóre dźwięki zbliżone są do takich samogłosek jak a, o, u. W pierwszym miesiącu życia dziecka słychać również ciche pomrukiwania, różnego rodzaju sapania, kwilenie, mlaśnięcia i inne trudne do nazwania dźwięki.

W 2 - 3 lub 4 miesiącu życia niemowlę zaczyna głużyć, tzn. wytwarzać dźwięki, oczywiście przypadkowo, najczęściej gardłowe, tylnojęzykowe, pojedyncze lub w połączeniu z samogłoskami. Głużenie pojawia się samorzutnie. Dziecko w dobrym nastroju, wyzwala całą swą energię. Ruchy całego ciała, a zwłaszcza nóg i rąk oraz organów mownych, są tego wyrazem. Jest ono odruchem bezwarunkowym oraz formą ćwiczeń usprawniających aparat artykulacyjny dziecka. Słuch i związane z nim naśladownictwo dźwięków nie są warunkiem głużenia, gdyż głużą również dzieci niesłyszące. Głużenie dzieci niesłyszących od urodzenia jest zjawiskiem ciekawym, czasem bywa ono przyczyną niezauważenia braku słuchu. Około 18 miesiąca życia dzieci niesłyszące przestają głużyć.

W drugiej połowie 1 roku życia pojawia się gaworzenie. Gaworzenie jest świadomym powtarzaniem dźwięków, jest odruchem warunkowym i treningiem słuchowym. Są to zamierzone, świadomie powtarzane dźwięki. Dziecko dzięki nabywaniu takich cech jak, zaostrzenie spostrzegawczości, zwiększenie uwagi, bardziej pewnej pamięci, naśladuje teraz dźwięki, które wydało przypadkowo wskutek ustawicznego ruchu różnych narządów w tym mownych, oraz dźwięki, których brzmienie uchwyciło od otoczenia. Dziecko bawiąc się wytwarzaniem dźwięków wymawia prawie wszystkie samogłoski i wiele spółgłosek, najczęściej p, b, t, d, k, g, n, l, ł, r języczkowe, n tylnojęzykowe oraz dźwięki nienależące do systemu języka polskiego, jak mlaski, dźwięki wymawiane na wydechu. Samogłoski wymawiane są w różny sposób: krótko lub przeciągle, na wdechu lub na wydechu. Sylaby wypowiadane mechanicznie nie mają żadnego znaczenia. Gaworzące dziecko uczy się operowania swoim głosem, ćwiczy sprawność artykulacyjną oraz słuch fonemowy, zaczyna bowiem słyszeć i odróżniać poszczególne dźwięki mowy. Brak gaworzenia może nasuwać podejrzenie, że dziecko nie słyszy.

Około 7 – 8 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę. Początkowo główną rolę odgrywa melodia, znaczenie wyrazu nie jest rozumiane. Na ton ostry dziecko reaguje płaczem, uśmiecha się zaś, gdy przemawia się do niego pieszczotliwie.

Około 9 miesiąca życia niemowlę zaczyna rozumieć, że inni ludzie są podmiotami intencjonalnymi, stopniowo postrzegają innych w kategoriach: „taki jak ja”, „podobny do mnie”. Rozwija się wtedy również zdolność wspólnego pola uwagi. W czwartym kwartale rozwija się rozumienie, które znacznie wyprzedza mowę samodzielną. Dziecko rozumie swoje imię oraz proste polecania związane z sytuacją. W następnych miesiącach rozumienie obejmuje coraz większy zakres wyrazów i dziecko rozumie znacznie więcej niż samo potrafi wypowiedzieć. 

Pod koniec 1 roku życia dziecko zaczyna wymawiać pierwsze wyrazy.

  

Trzeci etap kształtowania się mowy to okres wyrazu, który trwa zazwyczaj trwa od 1 do 2 roku życia.

W pierwszych wyrazach występuje przede wszystkim samogłoska a, ale pojawia się także u, i, a ze spółgłosek d, d’ (di), n, m, t, t’ (ti), b, ś, ć, dź, p. Są to wyrazy takie jak mama, tata, baba, papu, da, na, następnie dźidźi, śaśi, ćaća. W tym okresie dziecko potrafi już powtarzać za dorosłym proste wyrazy. Powtarzane wyrazy są imitacją, posłyszanych dźwięków, a nie świadomym ich używaniem, zjawisko to nazywamy echolalią. Pojawiają się również onomatopeje, czyli wyrażenia (wyrazy) dźwiękonaśladowcze. Początkowo każde słowo kojarzy się ściśle z konkretnym przedmiotem, np. wyraz lalka użyty dla oznaczenia jakiejś innej lalki, niż ta, którą dziecko dotychczas znało, może być niezrozumiany przez dziecko. Nowe zastosowanie danego wyrazu dla oznaczenia innego przedmiotu wymaga wytworzenia się pojęcia. Większość dzieci półtorarocznych potrafi już spełniać proste polecenia, a także można u nich zaobserwować początki mowy spontanicznej. Wyrazy zaczynają zastępować gesty, którymi dziecko posługiwało się dotychczas, wyrażając swoje życzenia. Wyrazy pełnią funkcję całej wypowiedzi. Dziecko zaczyna używać słów dla oznaczenia przedmiotów, które są nieobecne.

Przy końcu 2 roku życia dziecko próbuje wypowiadać swoje doznania. Z końcem tego okresu słownik dziecka zawiera kilkadziesiąt wyrazów, których większość stanowią rzeczowniki, używane w mianowniku i będące nazwami przedmiotów z najbliższego otoczenia dziecka. Wypowiadane wyrazy są bardzo zniekształcone pod względem brzmieniowym. Dziecko słyszy całe wyrazy i zdania, wypowiadane przez osoby z jego otoczenia, a nie poszczególne głoski, percypuje zespoły dźwięków jako pewne całości znaczeniowe. Nie mogąc zapamiętać całej postaci brzmieniowej wyrazu, dziecko odtwarza ogólny zarys, a czasem tylko jedną sylabę, zazwyczaj akcentowaną, którą najlepiej zapamiętało i którą powtarza. Kolejność sylab bywa przestawiana, a jeśli jest zachowana, to poszczególne głoski ulegają różnym modyfikacjom lub są zastępowane innymi. Nawet samogłoski nie są wymawiane prawidłowo, grupy spółgłoskowe są upraszczane i prawie wszystkie spółgłoski są palatalizowane (ulegają zmiękczaniu na skutek wzniesienia środkowej części języka ku podniebieniu twardemu). Dzieci mają wyraźne trudności w artykułowaniu spółgłosek niepalatalnych, tzn. bez wzniesienia środkowej części języka.

Czwarty etap kształtowania się mowy dziecka to okres zdania, który trwa od 2 do 3 roku życia.

Dziecko zaczyna rozumieć rozmowę rodziców, dotyczącą członków rodziny, przedmiotów interesujących je lub aktualnych wydarzeń. Pierwsze zdania są dwuwyrazowe i wyłącznie twierdzące. Dosyć szybko jednak pojawiają się proste zdania pytające i rozkazujące. Z części mowy najczęściej używane są rzeczowniki, będące nazwami konkretnych przedmiotów, występujących w otoczeniu dziecka np. pokarmów, napojów, zwierząt, części ciała, ubrania. Czasowniki oznaczające czynności fizjologiczne, ruch, pozycje, używane są początkowo w formie bezokolicznika, ale wkrótce pojawiają się w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym w formie strony czynnej, biernej i zwrotnej, aczkolwiek nie zawsze poprawnie. Użycie przypadków często jest również jeszcze niewłaściwe. Dzieci dwuletnie używają kilkunastu przymiotników i zaczynają się posługiwać spójnikami. Artykulacja, mimo, że lepsza niż w okresie poprzednim daleka jest jeszcze od prawidłowej, głoski, których wymowa sprawia dziecku trudność zastępowane są łatwiejszymi. Mowa dziecka staje się zrozumiała i to nie tylko dla najbliższego otoczenia. Najwięcej nowych słów dziecko przyswaja sobie w 2 – 3 roku życia. Okres ten jest przełomowy w rozwoju mowy, gdyż dziecko przyswaja sobie wtedy podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka, jakim mówi jego otoczenie a dalsze lata przynoszą tylko jego doskonalenie, tzn. dalsze zwiększanie zasobu słownictwa i umiejętności stosowania odpowiednich form gramatycznych oraz lepsze odtwarzanie brzmienia wyrazów. 

Ostatni etap kształtowania się mowy dziecka to okres swoistej mowy dziecięcej, który trwa od 3 do 7 roku życia. 

W dalszym ciągu kształtowana jest kompetencja językowa i komunikacyjna. Dziecko rozwija umiejętność poprawnego budowania zdań, wypowiedzi wielozdaniowej, mowy narracyjnej. Następuje dalszy rozwój słownictwa i artykulacji.

W wieku 3 lat dziecko wymawia na ogół wszystkie samogłoski: i, y, e, ę, a, o, ą, u, chociaż samogłoski e oraz o mogą być jeszcze zastępowane przez a.  W mowie dziecka 3-letniego występują wszystkie spółgłoski wargowe twarde i zmiękczone: p, b, p’ (pi), b’ (bi), m, m’ (mi), wargowo – zębowe twarde i zmiękczone f, w, f’ (fi), w’ (wi), środkowojęzykowe ś, ź, ć, dź, ń, tylnojęzykowe zwarte twarde i zmiękczone k, g, k’ (ki), g’ (gi) oraz szczelinową ch, z przedniojęzykowych zębowych zwarte t, d oraz półotwartą n, przedniojęzykowych dziąsłowych półotwartych l, l’ (li), wreszcie półsamogłoski ł oraz j. Sporadycznie pojawiają się przedniojęzykowe s, z, c, dz a nawet dziąsłowe sz, ż, cz, dż. Głoska drżąca r maksymalnie do końca 3 roku życia może być wymawiana jako j - później już jako l. Trudności sprawiają dziecku grupy spółgłoskowe, często są one też upraszczane lub opuszczane.

W wieku 3-4 lat utrwalają się ostatecznie spółgłoski przedniojęzykowe zębowe s, z, c, dz. Zwykle pod koniec 4 roku życia zostaje opanowana spółgłoska przedniojęzykowo dziąsłowa r, a w czasie od 4 do 5 roku życia ustalają się sporadycznie wcześniej pojawiające się spółgłoski przedniojęzykowe dziąsłowe szczelinowe sz, ż oraz zwarto szczelinowe cz, dż.

Kształtowanie się mowy dziecka to także rozwój leksykalny, fleksyjny i rozwój składni - o tym już wkrótce. 

Literatura:

1. Kaczmarek L., (1977),  Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
2. Styczek I., (1974), Logopedia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.  
3. Zdjęcia - https://pixabay.com/pl/